ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 4، تیر 1403 ، شماره پی در پی 98

تعامل فرهنگ ایرانی و اسلامی با استفاده از پیوند پروتوتایپ حضرت علی (ع) و رستم در سبک خراسانی و عراقی

صفحه (207 - 226)
منصور نوروزی ، علی حیدری (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1402

چکیده

زمینه و هدف: فرهنگ ایرانی و اسلامی در زمینه های مختلف با هم پیوند داشته اند، از جمله این تعامل می توان به تلفیق پروتوتایپهای[1] ملی و مذهبی در فرهنگ و شعر فارسی اشاره کرد. یافتن منشأ اسطوره ها به خصوص اسطوره های دینی–تاریخی مسأله ای مهم بوده که همیشه دانشمندان علوم مختلف به دنبال چرایی اهمیت این موضوع مهم برای بشر بوده اند. نگارندگان در این مقاله سعی برآن دارند، ابتدا پیرامون کهن‌الگو و پروتوتایپ مطالبی اشاره کنند، سپس این پیوند را در شعر شاعران سبک خراسانی و عراقی بررسی نمایند.

روش مطالعه: پژوهش حاضر یک پژوهش بنیادی و کاربردی است. روش کار تحلیلی - توصیفی است و روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای هست.

یافته ها: شاعران در ژرف ساخت تفکرات خود بر دو محور تاکید کرده اند. برخی شاعران پروتوتایپ شخصیت مذهبی امام علی (ع) با رستم در یک سطح قرار داده اند و هر زمان در ابیات خود از شخصیت حضرت علی (ع) استفاده کرده اند در کنار آن از قهرمان ملی ایرانیان یعنی رستم نام برده اند. که این نگاه بشتر در شعر شاعران سبک خراسانی وجود دارد. شاعرانی که در آثار منظوم خود مقام دلاوری امام علی (ع) به عنوان قهرمان مذهبی برتر از رستم توصیف کرد‌ه اند. این نوع نگاه بیشتر در تفکر شاعران متشرع و مذهبی دیده می‌شود.

نتیجه گیری: غلبه ملی گرایی بر مذهب در سبک خراسانی و حتی بین شاعران متشرع و عارف مسلک‌‌، محسوس و ملموس است‌‌. در مقابل برخی شاعران مانند ناصرخسرو بر اساس دیدگاه دینی و اعتقادات مذهبی پروتوتایپ حضرت علی (ع) را در تقابل با رستم به عنوان قهرمان ملی قرار داده اند و حضرت را برتر از رستم بیان کرد‌ه اند.

کلمات کلیدی
کهن‌الگو , ‌پروتوتایپ , حضرت علی (ع) , رستم.

• قرآن کریم.
• آیدنلو، سجاد،(1387) ، مقدمۀرستم نامه، داستان منظوم مسلمان شدن رستم به دست حضرت علی (ع) به انضمام معجزنامه مولای متقیان، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
• اردلان جوان، سیدعلی،(۱۳8۷)، تجلی شاعرانه اساطیر و روایت تاریخی و مذهبی در اشعار خاقانی، مشهد: آستان قدس رضوی.
• اصفهانی، قمر، (۱۳۶۳)، دیوان قمر اصفهانی، به اهتمام تقی بینش، مشهد: باران.
• امیر، معزی،( ۱۳۸۵)، دیوان امیر معزی. تهران: اساطیر.
• انوری، اوحدالدین،( ۱۳۶۴)،دیوان انوری، به اهتمام محمدتقی مدرس رضوی، چاپ سوم، تهران: علمی فرهنگی.
• خاقانی شروانی، افضل‌الدین بدیل بن على نجار،(1357)، دیوان خاقانی شروانی، به تصحیح دکتر علی عبدالرسولی. تهران: مروی.
• دقیقیان، شیرین دخت، (۱۳۷۱)، منشاء شخصیت در ادبیات داستانی، چاپ اول، تهران: نویسنده.
• داد، سیما،(1375)، فرهنگ اصطلاحات ادبی، نشر روادید، چاپ دوم تهران.
• دعوی دارقمی، رکن الدین،( ۱۳۶۵)، دیوان دعوی دارقمی، به مقدمه علی محدث،تهران: امیرکبیر.
• رشید وطواط، محمد،( ۱۳۳۹)، دیوان رشید وطواط، با مقدمه و تصحیح سعید نفیسی، تهران: بارانی.
• زرین کوب،عبدالحسین،(1381)، دوقرن سکوت، تهران:امیرکبیر.
• سلطان ولد، بهاءالدین، (۱۳۳۸)، دیوان سلطان ولد، بامقدمه سعید نفیسی، تهران: رودکی.
• سمرقندی،سوزنی،(1338)،دیوان سوزنی سمرقندی،به تصحیح و مقدمه دکتر ناصرالدین شاه حسینی،تهران:امیر کبیر.
• شریعتی، علی، (۱۳۹۰)، علی حقیقتی بر گونه اساطیر، تهران: علمی و فرهنگی.
• شمیسا، سیروس،( ۱۳۷۸)، نقد ادبی، چاپ نخست، ویراست دوم، تهران: میترا.
• عبدالواسع جبلی، بدیع الزمان،( ۱۳۷۸)، دیوان عبدالواسع جبلی، به اهتمام ذبیح الله صفا، تهران: امیرکبیر.
• عبید زاکانی، خواجه نظام الدین،( ۱۳۸۱)، دیوان عبید زاکانی، به اهتمام على جانزاده، تهران: جانزاده.
• عطار نیشابوری، محمد فریدالدین،(۱۳۷۳)، مصیبت نامه، به اهتمام وتصحیح نورانی وصال، چاپ دوم، تهران: زوار.
• عطار نیشابوری، محمد فریدالدین،(1384)، اسرارنامه، تصحیح سید صادق گوهرین،چاپ ششم، تهران: زوار.
• غزنوی، سید حسن،( ۱۳۶۲)، دیوان سیدحسن غزنوی، به تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: اساطیر.
• فرخی سیستانی، ابوالحسن،( ۱۳۷۸)، دیوان فرخی سیستانی، به کوشش محمد دبیرسیاقی، چاپ پنجم، تهران: زوار.
• فیض کاشانی، محمد حسن،(۱۳۸۰)، دیوان فیض کاشانی، تهران: ستاوند یزد.
• قبادیانی،ناصر خسرو،( ۱۳۶۵)، دیوان ناصر خسرو قبادیانی، تصحیح مجتبی مینوی- مهدی محقق،چاپ دوم، تهران :دانشگاه تهران.
• قریب،مهدی،(1369)، بازخوانی شاهنامه، چاپ اول،تهران: توس .
• قوامی رازی، بدرالدین،(۱۳۷۸0)، دیوان قوامی رازی، به تصحیح میر جلال الدین حسینی اُرموی (محدث)،
• تهران: چاپخانه سپهر.
• کزازی، میر جلاالدین،(1376)، رویا، حماسه، اسطوره، تهران : نشر مرکز.
• مالمیر،تیمور،(1384)، قهرمان آرمانی ایرانیان، قم:ماه حرا.
• مختاری، عثمان،(۱۳۸۲)، دیوان عثمان مختاری، تهران: علمی و فرهنگی.
• مسعود سعد، سلمان. (1339) .دیوان مسعود سعد سلمان، به تصحیح مرحوم رشید یاسمی،تهران: پیروز.
• مولوی، جلاالدین محمد.(1386). مثنوی. تصحیح رینولد نیکلسون، به کوشش کاظم دزفولیان، چاپ اول، تهران: طلایه.
• -----------------.(1363).کلیات شمس، با تصحیح و حواشی بدیع الزمان فروزانفر،چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
• یونگ، کارل گوستاو، (1391)، انسان و سمبل‌هایش، ترجمه محمود سلطانیه، تهران :جامی.
• ارچندانی، معصومه،(1390)، بررسی پروتوتایپ در آثار چند نویسنده معاصر، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دانشگاه تهران.
• احمدی، محمد، (1398)، فانتزی شاه قهرمان ملی، قهرمان دینی :شیوه ای برای برقراری ارتباط با دربار در شعر مدیحه سرایان قرن پنجم و ششم، کهن نامه ادب پارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،سال دهم، ، شماره دوم، پاییز و زمستان 1398، 1-28.
• بهنام فر، صمد،(۱۳۸۸)، شاهنامه و خاوران نامه دو جلوه از هویت ملی ایرانیان، فصلنامه پاژ، شماره ۷، سال دوم، صص 177-190.
• دهقانی، محمد،(1381)، شیرخدا و رستم دستان جلوه انسان آرمانی در ادب فارسی و فرهنگ عامه، نشریه زبان و ادبیات فارسی، شماره 185، صص 63-71.
• قلاوندی، زیبا، (1399)، بررسی پرو توتایپ در رمان طوبا و معنای شب، فصل نامه علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مظالعات فرهنگی، سال دهم، شماره اول، صص279-298.
• محمدی، محمدحسین و طاهره کریمی،(1391)، پیش نمون و انواع آن در داستان های مندنی پور. فصلنامه تخصصی مطالعات داستانی ،سال اول،شماره اول،پاییز 1391.صص 96-109.
• وهابی دریاکناری، رقیه،( 1396)، بررسی و مقایسه پروتوتایپ در رمان های زمین سوخته. نشریه ادبیات پایداری دانشگاه شهید باهنر کرمان. سال نهم، شماره16، صص 365-390.